فرهنگ مردم خراسان رضوي در اكثريت مناطق استان همان فرهنگ مردم ايران است البته كمي در جزئيات در شمال و جنوب و در بين ترك و كرد تفاوتهايي دارد كه قابل تامل نيست. خراسان رضوي محل زندگي اقوام گوناگوني است كه به رغم تفاوتهاي نژادي و فرهنگي ، به واسطه رشته محكمي از عوامل پايداري چون دين و مليت با هم متحدند .
گرچه آنها در جمع خود به زبان و لهجه مادري سخن مي گويند و به آداب و رسوم نياكان خويش پايبندند اما همواره از اينكه مسلمان و ايراني هستند به خود مي بالند . يكي از دلايل تنوع چشمگير ساكنان خراسان رضوي ،كوچ اختياري و يا اجباري به سرزمين وسيع و حاصلخيز بوده است . در سفري از شمال به جنوب خراسان رضوي تنوع نژادي و گوناگوني گويش مردمان آن نواحي را به روشني مي بينيم . از جمله ويژگيهاي فرهنگي مردم خراسان رضوي ، علاقه به موسيقي بومي است كه در جشنها و مراسم اجرا مي شود.
با پراكندگي طوايف در استان خراسان رضوي ، شيوه هاي اجراي موسيقي نيز متنوع است . موسيقي كردهاي شمال خراسان رضوي ، تركمنها ، بلوچها و شرق خراسان رضوي هريك به تنهايي حائز اهميت است .به طور كلي آلات موسيقي خراسان رضوي عبارتند از ، دوتار ، سرنا، دهل ، دپ، قشمه، كمانچه وني . بلوچها نيز در نواختن ساز قيچك از مهارت خاصي برخورداند .
بلوچها بيشتر در شرق و جنوب خراسان رضوي مستقرند و به فعاليتهاي كشاورزي و دامداري مشغولند ، آنهامسلمان و غالبا اهل سنت هستند . مردان و زنان بلوچ نيز در استفاده از پوشاك سنتي خويش اصرار مي ورزند . زنان بلوچ علاوه بر به كار گيري پارچه هاي گلدار ، در تهيه پوشاك سنتي خويش از هنر سوزن دوزي استفاده مي كنند . گلدوزي ساده دور يقه ، آستين و جليقه زنان و قيطان دوزي لباس تقريبا در ميان عشاير و روستانشينان تمام نقاط خراسان رضوي رايج است .
طوايف و گروههاي ديگر در تركيب جمعيتي استان خراسان رضوي عبارتند از :
عربها در جنوب خراسان رضوي ، اسماعيليان در حوالي بيرجند ونيشابور ، بختياريها در نوخندان درگز ، هزاره ها در شمال و شرق خراسان رضوي ، تاجيكها در شرق خراان و مشهد ، حيدري ها در تربت حيدريه و جنوب خراسان رضوي و سيستانيها در شرق و جنوب خراسان رضوي.
اغلب مهاجرتهاي داخلي استان منحصر به كوچ روستاييان به مراكز شهري است . شهر مشهد تقريبا از تمامي نقاط ايران و برخي كشورهاي ديگر از جمله عراق و افغانستان مهاجر پذيرفته است . در شمالي ترين نواحي خراسان رضوي ، تركمنها زندگي مي كنند ، آنها مسلمان و اهل سنت هستند و به زباي تركي و به لهجه تركمني تكلم مي كنند و بيشتر به كارهاي كشاورزي ، دامداري و بافت قاليچه مشغولند . پوشاك مردان وزنان تركمن بسيار ظريف وزيباست .زيور آلات خاص تركمن ها برزيبايي پوشاك زنانه مي افزايد .
كردها و تركها در منطقه وسيعي از نواحي شمال خراسان رضوي زندگي مي كنند . تعدادهر يك از اين دو گروه بسار بيشتر از تركمنهاست . مذهب اين اقوام ، شيعه اثني عشري است و به زبانهاي تركي و كردي تكلم مي كنند . تركيب جمعيتي شهرهاي بجنورد ، شيروان ، قوچان ، اسفراين ، درگز و كلات علاوه برفارسي زبانان از اين دو گروه شكل گرفته است . در اين مناطق پوشاك مردان و زنان از ويژگيهاي خاصي بر خوردار است كه آن را از بقيه نقاط خراسان رضوي متمايز ساخته است ظريفتيرين پارچه هاي ابريشمي در كارگاههاي سنتي زاوين كلات بافته مي شود . به كارگيري رنگهاي قرمز ، زرد، صورتي و سورمه اي در اين پارچه ها ، پوشاك محلي تركمنها ، كردها و تركها را به يك اثرهنري بديع مبدل ساخته است
آداب و رسوم ماه محرم در مشهد مقدس
مراسم و سنت‌ها پيرامون حادثه عاشورا و عزاداري امام حسين(ع) يك سري سنت‌ها و مراسم ميان مردم معمول است كه در طول سال و اغلب در دو ماه محرم و صفر و به ويژه در دهه عاشورا به آن عمل مي‌شود. آداب و سنن در مناطق مختلف جهان و حتي در شهرهاي مختلف ايران نيز متفاوت و متنوع است. سنت‌هاي رايج، گاهي پشتوانه‌اي ديني دارد و متكي به روايات و مستند به فقه و حديث است، و برخي هم از ابداعات و ساخته‌هاي مردم و تقليدهاي بي‌اساس است.
برخي از روايات مستند به فقه و حديث از اين قرار است: عزاداري و گريه بر امام حسين(ع)، نوحه‌خواني و مرثيه‌خواني، سينه‌زني ، برپايي مجالس در تكيه‌ها، حسينيه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشكيل هيئت‌ها در ايام محرم، نذر و احسان و صدقه و اطعام مردم براي سيدالشهدا، سقايي و چاي و آب و شربت دادن به مردم، ساختن حسينيه و تكيه، ياد حسين(ع) هنگام نوشيدن آب، پوشيدن لباس سياه، سياه پوش كردن اماكن و گذرگاه‌ها و مساجد و حسينيه‌ها، راه انداختن دسته‌هاي عزاداري در خيابان‌ها، برپايي مراسم شام غريبان، برگزاري مجالس مقتل‌خواني و زيارت عاشورا، نذر براي آوردن كودكان خردسال به ياد علي‌اصغر(ع) در دسته‌هاي عزاداري، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذري و سفره انداختن و اطعام عزاداران، زيارت رفتن، گراميداشت اربعين امام حسين(ع)، سر برهنه و پاي برهنه بودن در عزاي حسيني به ويژه عاشورا و اربعين.
عزاداري سنتي
شيوه‌اي كه نسبت به زنده نگه داشتن ياد حادثه عاشورا و حماسه حسيني از ديرباز مطرح بوده و جنبه مردمي يافته است. اين شيوه شامل مرثيه‌سرايي، نوحه‌خواني، گريستن و گرياندن، تشكيل هيئت‌ها و دسته‌هاي سوگواري، سينه‌زني، ذكر مصيبت، مجالس وعظ و روضه‌خواني و… است. اين گونه شيوه‌ها چون با روح و جان و عاطفه ي شيعه آميخته است، هر چه بيشتر به آن رنگ مردمي مي‌بخشد و عامل جذب و تجمع و تشكل انبوه شيفتگان اهل‌بيت(ع) مي‌گردد.
آغاز محرم در مشهد مقدس
هر سال با حلول ماه عزا و ماتم و در شب اول ماه محرم، در كنار همه ي تكايا و مساجد، مراسم باشكوهي در مهديه مشهدالرضا(ع) با حضور پيشكسوتان، مداحان، و اقشار مختلف مردم برگزار مي‌گردد. در اين شب پيشكسوتان و مداحان قديمي اهل بيت(ع) شروع محرم را با اين شعر اعلام مي‌نمايند:
محرم آمد و عيشم عزا شد
حسينم وارد كرب و بلا شد
سپس مراسم سينه‌زني و نوحه‌خواني و پس از سخن‌راني انجام مي‌شود و در پايان از محل موقوفاتي كه از طرف خيرين در نظر گرفته شده مدعوين با صرف شام پذيرايي مي‌شوند.
مختصري از چگونگي وقف
وقف، نوعي صدقه جاريه است كه براي درازمدت، عموم مردم از آن بهره‌مند مي‌شوند و حتي پس از فوت واقف نيز، ثواب آن به روح او مي‌رسد. همواره افراد متمكن براي باقي گذاشتن خيرات، اقدام به وقف مي‌كردند و از همين رهگذر، مساجد، مدرسه‌ها، تكيه‌ها، آب انبارها، كتاب‌ها، بيمارستان ها و امور خيريه بسيار پديد مي آيد.
علاقه‌مندان به اهل بيت(ع) و ائمه(ع)، به ويژه محبان سيدالشهدا(ع) مال و املاك بسياري را در طول تاريخ براساس اين سنت حسنه، وقف اباعبدالله(ع) كرده‌اند كه درآمد حاصله از اين املاك صرف امام حسين(ع) و برپايي مجالس عزاي حسيني، نوحه‌خواني، بنا و تعمير حرم‌ها و بقاع متبركه، زاير و خدام آن حضرت، كمك به بينوايان و اطعام مستمندان و محرومان مي‌شود.
موقوفات امام حسين(ع) بودجه مردمي عظيمي است كه هميشه و همه جا پشتوانه زنده نگه داشتن نام و ياد عاشورا و اهل‌بيت(ع) بوده است. به بركت مجالس حسيني و تبليغات ديني كه در آنها مي‌شود، اسلام و احكام الهي زنده مي‌ماند و جانبازي‌ها و ايثارگري‌ها حسين بن علي(ع) و يارانش، به مردم درس عزت و آزادگي مي‌دهد. و همين فرهنگ، سبب پديد آمدن مدرسه‌هاي عظيم و كتابخانه‌هاي غني و مساجد و حسينيه‌ها و مراسم پرشكوه گشته است.
در آنچه به موقوفات اباعبدالله(ع) و عاشورا مربوط مي‌شود، نكات جالبي وجود دارد كه مشاركت مردمي را در هزينه اقامه مجالس عزا براي آن حضرت مي‌رساند. امروز هم در شهر مشهد، افراد خير و نيكوكار موقوفات فراواني را تقديم به ساحت اهل بيت عليهم السلام، علي الخصوص حضرت امام حسين(ع) و حضرت امام رضا(ع) مي كنند
روز اول محرم معمولا در برخي از حسينيه و تكايا رسم بر اين است كه در دهه اول محرم و دهه آخر صفر، سه نوبت مجلس روضه خواني برگزار مي‌شود. صبح‌ها بعد از نماز صبح، عصرها تا نزديك غروب و شب‌ها بعد از نماز مغرب و عشا. قبل از شروع سخن‌راني، نخست ذكر مصيبت اجراء گرديده، سپس يك يا دو نفر از وعاظ كه ممكن است از ديگر شهرها و مشهد دعوت شده باشند، به مناسبت، روضه مي‌‌خوانند و پس از آن با گستردن سفره، مدعوين اطعام مي‌شوند.
جامه سياه
رسم است كه در سوگ عزيزان، لباس سياه مي‌پوشند. در ايام محرم نيز عزاداران در عزاي سيدالشهدا(ع)، هم خود لباس سياه مي‌پوشند، هم مساجد و تكايا و سر در ساختمان‌ها را سياه پوش ميكنند. در اين ايام تمام شهر مشهد سياه پوش مي شود. در اشعار محتشم كاشاني است:
اي عالمي سياه به تن، در عزاي تو
اي جان پاك آدم خاكي فداي تو
اي جن و انس، مويه‌گر اندر مصيبتت
اي خاص و عام گريان اندر رثاي تو
نقل شده چون امام حسين(ع) شهيد شد، زنان بني هاشم سياه پوشيدند و عزاداري كردند و امام سجاد(ع) براي سوگ و ماتم آنان غذا تهيه مي‌كرد(سفينه البحار، ج ۱، ص ۶۷۰)
خطبه‌خواني شب عاشورا در بارگاه حضرت رضا(ع)
مراسم خطبه‌خواني در صحن انقلاب(عتيق) حرم مطهر ثامن الحجج(ع) هر سال دو بار برگزار مي‌شود؛ يك بار شب شهادت سالار شهيدان؛ و يك بار هم در شب شهادت ثامن‌الائمه امام علي بن موسي الرضا(ع). همچنين مراسم شام غريبان در شب بعد از ليالي مذكور، براي عرض تسليت به ولي‌نعمت مان ابوالحسن الرضا(ع). در اين مراسم كليه خدمه و حفاظ آستان قدس رضوي، جمع مي‌شوند و شمع به دست مي‌گيرند و مراسم خاصي در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته هاي عزاداري برگزار ميكنند.
خدام شمع به دست در ابتدا دور تا دور صحن انقلاب مي‌ايستند؛ و در اين مراسم شخصيت‌هاي مختلف علمي و مملكتي حضور دارند. در ابتداي مراسم، عده‌اي از دربانان حرم رضوي با تشكيل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله‌هايي كه داخل آن شمع روشن كرده‌اند، دور تا دور صحن انقلاب را مي‌چرخند، مداحان هم ايام حزن و سوگ را به پيشگاه حضرت رضا(ع) تسليت مي‌گويند و با قرائت قسمتي از زيارت عاشورا مشغول عزاداري مي‌شوند.
شهداي عاشوراي حرم رضوي
در ظهر عاشوراي حسيني سال ۱۳۷۳ كه زائران و مجاوران حرم مطهر حضرت رضا(ع) به عزاداري سالار شهيدان مشغول بودند، دست پليد نفاق، همه خشم و عصبانيت اسكتبار جهاني را در قالب بمبي قوي در كنار مضجع نوراني امام رئوف منفجر نمود كه عده‌اي را مجروح و تعدادي از دلدادگان در جوار مرقد نوراني حضرتش به فيض شهادت و لقاء شيرين يار راه يافتند، يادشان گرامي، روحشان شادمان باد.
هيئت شام غريبان خدمه حضرت امام رضا(ع) در مشهد
مراسم شام غريبان، مانند خطبه دو بار در سال اجرا مي‌شود، يكي شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسين(ع)، يك بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا(ع) كه در اين دو شب حزن و اندوه، كليه خدمه آستان قدس رضوي اعم از خادم، كفشدار، دربان، نگهبان، حفاظ و فراش، در محل اداره مركزي آستان قدس (چهارراه شهدا) حضور بهم رسانيده و مشغول سوگواري مي‌شوند.
در اين جا هم چراغي روشن نيست و محوطه غير از نور چند شمع كاملا تاريك و غم‌انگيز است و به محض پخش آواي ملكوتي اذان، نمازجماعت پر صلابتي برپا مي‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعي روشن و نظمي خاص به صورت دسته براي عزاداري و سوگواري و عرض تسليت به محضر ولي‌نعمتشان، به سمت حرم مطهر به راه مي‌افتند. مردم و زائرين ماتم‌زده از ساعتي قبل، مشتاقانه در دو طرف خيابان براي ديدن هيئت نوكران آقا امام رضا(ع) اجتماع نموده، با آنان همدردي و براي سلامتي خادمين حضرت رضا(ع) صلوات مي‌فرستند.
نذورات
يكي از آداب و رسوم زيباي مردم مشهد در اين ايام، انجام نذورات و مبرات مي باشد. اين موضوع با توجه به حضور گسترده ي هيات عزاداري از سراسر استان و كشور، صحنه هايي زيبا از عشق و دلدادگي مردم شهر بهشت به ساحت قدسي حضرت اباعبدالله الحسين(ع) به نمايش مي گذارد. از گذشته هاي دور، مردم مشهد ميزبان دسته هاي عزاداري در منازل خود بودند.
دسته هاي عزاداري مخصوصاً از شهرهاي اطراف به مدت دو روز و بيشتر در منازل شخصي مشهدي ها ساكن مي شدند و صاحبخانه خود را موظف به خدمت گذاري به آنان مي دانست. برپايي ايستگاه هاي صلواتي در مسير دسته هاي عزاداري، پهن كردن سفره هاي نذري و پذيرايي با غذاهايي همچون شله، حليم و … ، انجام خدمت به هيات هاي عزاداري در طول مسير دسته ها همچون توزيع آب، كمك به ايستگاه هاي صلواتي، و .. از جمله ي اين امور مي باشد كه هنوز هم رواج دارد.
اما مقصد غالب دسته ها و هيات ها در روز تاسوعا و عاشورا، حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) است. عزاداران در اين دو روز در قالب دسته هاي عزاداري از خيابان هاي منتهي به حرم مطهر وارد صحن و سراي رضوي شده و پس از عرض ارادت به ساحت ملكوتي امام مهرباني ها، از صحن خارج مي شوند.
